I. BAŞVURUNUN ÖZETİ

1. Başvuru; sınır dışı etme kararı verilmesi nedeniyle kötü muamele yasağı ile aile hayatına saygı hakkının, geri gönderme merkezindeki tutma şartları nedeniyle kötü muamele yasağının, idari gözetim altında tutmanın hukuki olmaması nedeniyle de kişi hürriyeti ve güvenliği hakkının ihlal edildiği iddialarına ilişkindir.

2. Konularının aynı olması nedeniyle ekli listede numaraları belirtilen başvuruların 2020/1673 numaralı bireysel başvuru ile birleştirilmesine ve incelemenin bu dosya üzerinden yapılmasına karar verilmiştir. Bölüm, Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü’nün 73. maddesi uyarınca başvuruların çoğunluğunda sınır dışı etme işleminin tedbiren durdurulmasına karar vermiştir. Göç İdaresi Genel Müdürlüğünden gelen yazıya göre tedbir kararı verilmeyen dosyalarda başvurucuların sınır dışı edilmediği, Türkiye'de oldukları anlaşılmıştır.

3. Çeşitli ülkelerin vatandaşı olan başvurucular hakkında farklı tarihlerde 4/4/2013 tarihli ve 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu'nun 54. maddesi uyarınca sınır dışı etme kararı alınmıştır. Ayrıca başvurucuların bir kısmı idari gözetim altına alınarak geri gönderme merkezlerinde tutulmaya başlanmıştır.

4. Sınır dışı etme kararlarının dokuz Suriye Arap Cumhuriyeti (Suriye) vatandaşı hariç tamamında 6458 sayılı Kanun'un 4. maddesi ve 55. maddesinin bir numaralı fıkrasının (a) bendi uyarınca menşe ülkeye sınır dışı edilmesinde sakınca olduğu tespitine yer verilmiştir. Söz konusu kararlara göre başvurucular güvenli bir üçüncü ülkeye gönderilecek ya da ancak gönüllü olmaları hâlinde menşe ülkesine çıkışları sağlanacaktır. Sınır dışı etme kararlarının çoğunda güvenli üçüncü ülkeye dair bir bilgi yer almamıştır. Az sayıdaki başvurucu hakkında ise göç uzmanları tarafından değerlendirme formları düzenlenmiş ve bu formlarda güvenli üçüncü ülkenin belirlenmesine dair bazı tespitler yapıldığı görülmüştür. Ayrıca Suriyeli dokuz başvurucu hakkında düzenlenen sınır dışı etme işlemlerinde bu kişilerin doğrudan menşe ülkesine de gönderilebileceği kararlaştırılmıştır.

5. Başvurucular, haklarında alınan sınır dışı etme kararlarına karşı yetkili idare mahkemelerinde iptal davası açmış; dava dilekçelerinde, ülkelerine gönderilmeleri durumunda kötü muameleye maruz kalacaklarını iddia etmiştir. İlgili idare mahkemeleri farklı tarihlerde açılan davaların tamamının kesin olarak reddine karar vermiştir. İdare mahkemeleri sınır dışı edilecek üçüncü ülkelerin belirliliği konusunda ret gerekçelerinde ya hiçbir değerlendirmeye yer vermemiş ya da mevcut durumun başvurucular için bir risk oluşturmayacağını söylemiştir. Bununla birlikte bazı idare mahkemeleri göç uzmanları tarafından düzenlenen değerlendirme formları nedeniyle güvenli üçüncü ülkenin belirlendiğini kabul etmiştir. Doğrudan menşe ülkesine gönderilmesine karar verilen Suriye vatandaşları hakkında yargılama yapan idare mahkemeleri, başvurucuların Suriye'ye gönderilmeleri hâlinde kötü muameleye maruz kalmayacakları sonucuna ulaşmıştır.

6. Bireysel başvuru öncesinde ya da bu süreç içinde başvurucuların tamamının tutuldukları geri gönderme merkezlerinden salıverildikleri anlaşılmıştır.

7. Tüm başvurular otuz günlük yasal başvuru süresi içinde yapılmıştır.

II. DEĞERLENDİRME

8. Talebi olan ve ödeme gücünden yoksun olduğunu belirten başvurucuların adli yardım taleplerinin kabulüne karar verilmesi gerekir (Nadali Agheli Kohne Shari, B. No: 2014/12633, 9/9/2015, §§ 17, 18).

A. Sınır Dışı Etme Kararı Nedeniyle Kötü Muamele Yasağının İhlal Edildiğine İlişkin İddia

9. Başvurucular, sınır dışı etme kararı verilmesi nedeniyle ülkelerine geri gönderildikleri takdirde yaşamlarının tehlikeye gireceğini, kötü muameleye maruz kalacaklarını iddia etmiştir.

10. Başvuru, kötü muamele yasağı kapsamında incelenmiştir.

11. Açıkça dayanaktan yoksun olmadığı ve kabul edilemezliğine karar verilmesini gerektirecek başka bir nedeni de bulunmadığı anlaşılan başvurunun kabul edilebilir olduğuna karar verilmesi gerekir.

12. Sınır dışı etme işlemi sonucunda yabancının gönderileceği ülkede kötü muamele yasağının ihlal edileceğinin iddia edilmesi hâlinde idari ve yargısal makamlar tarafından söz konusu ülkede gerçek bir ihlal riskinin bulunup bulunmadığı ayrıntılı şekilde araştırılmalıdır. Bu yükümlülüğün ortaya çıkabilmesi için öncelikli olarak başvurucu iddia ettiği kötü muamele riskinin ne olduğunu makul şekilde açıklamalı (varsa) bu iddiayı destekleyen bilgi ve belgeleri sunmalı ve bu iddialar belirli bir ciddilik seviyesinde olmalıdır (A.A. ve A.A. [GK], B. No: 2015/3941, 1/3/2017, §§ 62, 63). Anayasa Mahkemesinin öncelikli rolü idari ve yargısal makamlar tarafından anılan yasak kapsamındaki usul güvencelerinin sağlanıp sağlanmadığını denetlemekten ibarettir. Usul güvencelerinin sağlandığı durumlarda ise geri gönderilen ülkede gerçek bir kötü muamele riskinin olup olmadığı ayrıca değerlendirilir (A.A. ve A.A., § 71).

13. Anayasa Mahkemesi, nereye gönderileceği belirli olmayan sınır dışı etme kararı düzenlenmesi hâlinde yargısal makamların yabancının gönderileceği ülkede kötü muameleye maruz kalıp kalmayacağı veya dolaylı olarak menşe ülkesine gönderilip gönderilmeyeceği konusunda değerlendirme yapamayacağını, bu durumda ise kötü muamele yasağının usul güvencelerinin etkili bir şekilde koruma sağlamayacağını vurgulamıştır (Hooman Hosseinpour [GK], B. No: 2021/47168, 29/9/2022, § 67).

14. Menşe ülkelerine gönderilmelerinde sakınca bulunduğundan güvenli üçüncü ülkeye gönderilmelerine karar verilen başvurucuların nereye gönderilecekleri ne sınır dışı etme işlemi sırasında ne de sonrasında tespit edilmiştir. Başvurucuların açtıkları iptal davalarında mahkemelerin bu belirsizliği bir sorun olarak görüp onların kötü muamele riskine maruz kalmasını önleyecek bir yargılama yapması gerekirken davaların reddine karar vermekle yetinmeleri usul yükümlülüğüne uygun düşmemiştir. Diğer taraftan bazı başvurucular hakkında değerlendirme formu düzenlenip güvenli üçüncü ülkenin belirlenmesiyle ilgili birtakım tespitler yapılmışsa da bu tespitlere sınır dışı etme kararlarında yer verilmediği veya bu tespitler haricinde başka bir ülkeye sınır dışı etmeyi engelleyecek şekilde ilgili valilikler tarafından bir karar alınmadığı görülmüştür. Dolayısıyla idare mahkemelerinin bu durumda olan başvurucular için gönderilecekleri üçüncü ülkenin belirlendiği şeklindeki değerlendirmesine katılmak mümkün değildir. Sonuç olarak maruz kalacakları risklerin güncelliğini yitirdiği tespit edilemeyen başvurucuların açtıkları iptal davalarında idare mahkemelerinin Anayasa'nın 17. maddesinin gerektirdiği özende etkili bir inceleme yaptığından söz edilemez.

15. Öte yandan Anayasa Mahkemesi Hüsam Ibrahim (B. No: 2020/20131, 4/10/2023) başvurusunda uluslararası kuruluşların raporlarını, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararlarını ve Suriyelilere geçici koruma statüsü verilmesini gözeterek Suriye'nin geneline şiddet olaylarının hâkim olduğu ve insan hakları ihlallerinin yoğun olarak yaşandığı sonucuna ulaşmış ve güncel olan bu risk nedeniyle başvurucunun Suriye'ye sınır dışı edilemeyeceğine hükmetmiştir (Hüsam Ibrahim, §§ 40-44). Kişisel durumları ve ilgili idare mahkemeleri tarafından ortaya konan gerekçeler itibarıyla başvurucular açısından da Hüsam Ibrahım başvurusundaki değerlendirme ve sonuçtan ayrılmayı gerektiren bir neden olmadığı kanaatine varmıştır.

16. Açıklanan gerekçelerle Anayasa’nın 17. maddesinde güvence altına alınan kötü muamele yasağının ihlal edildiğine karar verilmesi gerekir.

B. Aile Hayatına Saygı Hakkının İhlal Edildiğine İlişkin İddia

17. Ekli listede belirtilen başvurucular sınır dışı edildikleri takdirde aile bütünlüklerinin bozulacağını iddia etmiştir.

18. Sınır dışı etme işlemi nedeniyle kötü muamele yasağının ihlal edildiği sonucuna varılması nedeniyle aile hayatına saygı hakkı yönünden ayrıca inceleme yapılmasına yer olmadığına karar verilmesi gerekir.

C. İdari Gözetim Altında Tutma Nedeniyle Kötü Muamele Yasağı ile Kişi Hürriyeti ve Güvenliği Hakkının İhlal Edildiğine İlişkin İddia

19. Ekli tabloda belirtilen başvurucular hukuka aykırı olarak idari gözetim altında tutulmaları nedeniyle kişi hürriyeti ve güvenliği haklarının, tutulma şartlarının yetersizliği nedeniyle de kötü muamele yasağının ihlal edildiğini ileri sürmüştür.

20. Anayasa Mahkemesi, hukuka aykırı olarak idari gözetim altında tutulma nedeniyle kişi hürriyeti ve güvenliği hakkının ihlal edildiğine ilişkin iddianın idari gözetim bireysel başvuru yapılmasından sonra sona ermiş de olsa başvurucunun ihlal iddiası hakkında tam yargı davası dava açması gerektiğine (Khaled Kadour, B. No: 2020/13340, 19/1/2022, §§ 21-24) karar vermiştir. Ayrıca idari gözetim merkezindeki tutulma koşulları nedeniyle kötü muamele yasağının ihlal edildiğine ilişkin iddiasının ise başvuru tarihinden sonra hakkındaki idari gözetim sona erdirilen başvurucunun ihlal iddiası hakkında da tam yargı davası dava açması gerektiğine (B.T. [GK], B. No: 2014/15769, 30/11/2017, §§ 53-58) karar vermiş ve bu doğrultuda belirtilen başvuruları başvuru yollarının tüketilmemesi nedeniyle kabul edilemez bulmuştur.

21. Diğer taraftan 6458 sayılı Kanun’un 57. maddesinin (6) numaralı fıkrasına göre idari gözetim kararına karşı sulh ceza hâkimliklerine itirazda bulunulabilmektedir. Bu düzenleme ile kanun koyucu, hukuki niteliği itibarıyla idari bir işlem olduğu hâlde idari gözetim altına alma kararına karşı itiraz mercii olarak sulh ceza hâkimliklerini tayin etmiştir.

22. Başvurucuların tamamının geri gönderme merkezlerinden salıverildikleri görülmüştür. Bu durumda ayrıntısı ekli tabloda belirtildiği üzere sulh ceza hâkimliğine itiraz etmeden veya tazminat davası açmadan doğrudan bireysel başvuruda bulunan başvurucuların geri gönderme merkezlerinde tutulmaları nedeniyle kötü muamele yasağıyla, kişi hürriyeti ve güvenliği hakkının ihlal edildiği iddiaları bakımından yukarıda açıklanan ilkelerden ayrılmayı gerektiren bir husus bulunmamıştır.

23. Açıklanan gerekçelerle başvuruların bu kısmının diğer kabul edilebilirlik şartları yönünden incelenmeksizin başvuru yollarının tüketilmemesi nedeniyle kabul edilemez olduğuna karar verilmesi gerekir.

III. GİDERİM

24. İhlalin tespitini isteyen başvurucuların bir kısmı tazminat talebinde de bulunmuştur.

25. Tespit edilen ihlalin ve sonuçlarının ortadan kaldırılmasına ilişkin usul ve esaslar 30/3/2011 tarihli ve 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun'un 50. maddesinde yer almaktadır. Başvuruda tespit edilen hak ihlalinin sonuçlarının ortadan kaldırılması için yeniden yargılama yapılmasında hukuki yarar bulunmaktadır. Bu kapsamda kararın gönderildiği mahkemece yapılması gereken iş, yeniden yargılama işlemlerini başlatmak ve Anayasa Mahkemesini ihlal sonucuna ulaştıran nedenleri gideren, ihlal kararında belirtilen ilkelere uygun yeni bir karar vermektir (Mehmet Doğan [GK], B. No: 2014/8875, 7/6/2018, §§ 54-60; Aligül Alkaya ve diğerleri (2), B. No: 2016/12506, 7/11/2019, §§ 53-60, 66; Kadri Enis Berberoğlu (3) [GK], B. No: 2020/32949, 21/1/2021, §§ 93-100).

26. İhlalin niteliğine göre yeniden yargılama yapılmasının yeterli giderim sağlayacağı anlaşıldığından başvurucuların tazminat talebinin reddine karar verilmesi gerekir.

VI. HÜKÜM

Açıklanan gerekçelerle;

A. Adli yardım talebinde bulunan başvurucuların adli yardım taleplerinin KABULÜNE,

B. Kamuya açık belgelerde talebi olan başvurucuların kimliklerinin gizli tutulması taleplerinin KABULÜNE,

C. 1. İdari gözetim altında tutma nedeniyle kişi hürriyeti ve güvenliği hakkı ile kötü muamele yasağının ihlal edildiğine ilişkin iddianın başvuru yollarının tüketilmemesi nedeniyle KABUL EDİLEMEZ OLDUĞUNA,

2. Aile hayatına saygı hakkının ihlal edildiğine ilişkin iddianın ayrıca İNCELENMESİNE YER OLMADIĞINA,

3. Sınır dışı etme kararı nedeniyle kötü muamele yasağının ihlal edildiğine ilişkin iddianın KABUL EDİLEBİLİR OLDUĞUNA,

D. Anayasa’nın 17. maddesinde güvence altına alınan kötü muamele yasağının İHLAL EDİLDİĞİNE,

E. Kararın bir örneğinin kötü muamele yasağının ihlalinin sonuçlarının ortadan kaldırılması için yeniden yargılama yapılmak üzere ilgili mahkemelere GÖNDERİLMESİNE,

F. Sınır dışı etme kararıyla ilgili yargılamalar sonuçlanıncaya kadar başvurucuların SINIR DIŞI EDİLMEMESİNE,

G. Başvurucuların tazminat taleplerinin REDDİNE,

H. Ekli listede gösterilen harç ve vekâlet ücretinden oluşan yargılama giderlerinin ilgili başvuruculara ÖDENMESİNE,

İ. Ödemenin kararın tebliğini takiben başvurucuların Hazine ve Maliye Bakanlığına başvuru tarihinden itibaren dört ay içinde yapılmasına, ödemede gecikme olması hâlinde bu sürenin sona erdiği tarihten ödeme tarihine kadar geçen süre için yasal FAİZ UYGULANMASINA,

J. Kararın bir örneğinin İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Başkanlığına GÖNDERİLMESİNE,

K. Kararın bir örneğinin Adalet Bakanlığına GÖNDERİLMESİNE 2/4/2024 tarihinde OYBİRLİĞİYLE karar verildi.