I. BAŞVURUNUN KONUSU

1. Başvuru, Olağanüstü Hâl İşlemleri İnceleme Komisyonuna başvuru yapılamamasına ilişkin işlemin iptali talebiyle açılan davanın reddedilmesi nedeniyle mahkemeye erişim hakkının ihlal edildiği iddiasına ilişkindir.

II. BAŞVURU SÜRECİ

2. Başvurular 22/7/2019 ve 4/1/2022 tarihlerinde yapılmıştır.

3. Başvurular, başvuru formu ve eklerinin idari yönden yapılan ön incelemesinden sonra Komisyona sunulmuştur.

4. Komisyon, başvuruların kabul edilebilirlik incelemesinin Bölüm tarafından yapılmasına karar vermiştir.

5. Başvurulara konu yargılama mercii kararlarının ve ihlal iddialarının benzer olması nedeniyle 2022/169 numaralı bireysel başvuru dosyasının 2019/25044 numaralı bireysel başvuru dosyası ile birleştirilmesine ve incelemenin 2019/25044 numaralı bireysel başvuru dosyası üzerinden yapılmasına karar verilmiştir. Bölüm Başkanı tarafından başvurunun kabul edilebilirlik ve esas incelemesinin birlikte yapılmasına karar verilmiştir.

6. Başvuru belgelerinin bir örneği bilgi için Adalet Bakanlığına (Bakanlık) gönderilmiştir. Bakanlık görüşünü bildirmiştir.

III. OLAY VE OLGULAR

7. Başvuru formu ve eklerinde ifade edildiği şekliyle ve Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemi (UYAP) aracılığıyla erişilen bilgi ve belgeler çerçevesinde olaylar özetle şöyledir:

8. Başvurucular, Türk Silahlı Kuvvetlerinde (TSK) astsubay olmak amacıyla 2016 yılının Şubat ayında Astsubay Temel Askerlik ve Astsubaylık Anlayışı Kazandırma (ASTTASAK) kursuna başlamıştır. Başvurucuların dış kaynaktan temin edilen personel statüsünde olduğu ve bu kurs öncesinde TSK'da herhangi bir görevlerinin olmadığı anlaşılmıştır.

9. 15 Temmuz 2016 tarihinde yaşanan darbe teşebbüsünün ardından başvurucular, benzer durumdakilerin tamamını kapsadığı anlaşılan 26/8/2016 tarihli bir emirle izne gönderilmiştir.

10. 3/10/2016 tarihli ve 675 sayılı Kanun Hükmünde Kararname'nin (675 sayılı KHK) 6. maddesinin (1) numaralı fıkrasının (a) bendinde yer alan temin faaliyeti tamamlanmamış astsubay ve subay adayları hakkındaki işlemlerin iptal edilmesi kuralı kapsamında başvurucuların TSK ile ilişikleri kesilmiştir.

11. Başvurucular, bu işlemlere karşı OHAL Komisyonuna başvuru yapmak için kullanılan https://ohalkomisyonu.basbakanlik.gov.tr internet adresi üzerinden başvuru yapmayı denediklerinde "Girmiş olduğunuz bilgiler OHAL kapsamında başvuru yapmaya uygun değildir." uyarısıyla karşılaşmış ve başvuru yapamamıştır. Başvurucular, bu işlemlerin iptali talebiyle dava açmıştır.

12. İdare Mahkemeleri; başvurucular hakkında OHAL KHK'sı ile doğrudan işlem tesis edilmediği, herhangi bir KHK ekinde isimlerine yer verilmediği, haklarında iltisak yahut irtibat tespiti olmadığı, OHAL Komisyonuna başvuru haklarının bulunmadığı, kanun yolu açık olan işlemlere karşı Komisyona başvuru yapılamayacağı gerekçeleriyle davaları reddetmişlerdir. Kanun yolu incelemesinden geçen kararlar kesinleşmiştir.

13. Başvurucular, nihai kararları öğrendikten sonra süresi içerisinde bireysel başvuruda bulunmuştur.

IV. İLGİLİ HUKUK

A. İlgili Mevzuat

14. İlgili mevzuat için bkz. Ayhan Orhanlı [GK], B. No: 2019/7991, 23/2/2023, §§ 22-38.

B. Anayasa Mahkemesinin Ayhan Orhanlı Kararı

15. Anayasa Mahkemesi Ayhan Orhanlı kararında 1/2/2018 tarihli ve 7075 sayılı Olağanüstü Hal İşlemleri İnceleme Komisyonu Kurulması Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabul Edilmesine Dair Kanun'la kanunlaşan 685 sayılı KHK'nın 2. maddesinin (2) numaralı fıkrası uyarınca OHAL kapsamındaki KHK'larla gerçek kişilerin hukuki statülerine ilişkin olarak doğrudan düzenlenen ve aynı maddenin (1) numaralı fıkrası kapsamına girmeyen işlemlerin de OHAL Komisyonunun görev alanında olduğunu belirtmiştir (Ayhan Orhanlı, §77).

16. Anayasa Mahkemesi Ayhan Orhanlı kararında, dış kaynaktan temin edilen sözleşmeli subay adayı statüsünde olan başvurucu hakkındaki temin faaliyetine ilişkin işlemlerin OHAL KHK'sı ile iptal edilmesi ve dolayısıyla nasbının yapılmaması üzerine açtığı davanın OHAL Komisyonuna gönderilmek yerine incelenmeksizin reddedilmesi nedeniyle mahkemeye erişim hakkının ihlal edildiği iddiasını Anayasa’nın 15. maddesi kapsamında incelemiştir. Anılan kararda, yargılama mercilerinin başvurucunun hukuki statüsüne ilişkin olan ve doğrudan KHK ile tesis edilen başvuru konusu işleme ilişkin olarak 7075 sayılı Kanun'un 2. maddesi kapsamında bir değerlendirme yapmadan davayı incelemeksizin reddetmelerinin öngörülemez nitelikte olduğu değerlendirilmiştir (Ayhan Orhanlı § 81). Kararda, dosyanın OHAL Komisyonuna gönderilmek yerine incelenmeksizin reddedilmesi suretiyle yapılan müdahalenin OHAL döneminde temel hak ve özgürlüklerin kullanımının durdurulmasını ve sınırlandırılmasını düzenleyen Anayasa'nın 15. maddesinde öngörülen durumun gerektirdiği ölçüde olmadığı, mahkemeye erişim hakkının ihlal edildiği sonucuna ulaşılmıştır (Ayhan Orhanlı §§ 83, 84).

V. İNCELEME VE GEREKÇE

17. Anayasa Mahkemesinin 6/6/2024 tarihinde yapmış olduğu toplantıda başvuru incelenip gereği düşünüldü:

A. Mahkemeye Erişim Hakkının İhlal Edildiği İddiası

1. Başvurucuların İddiaları ve Bakanlık Görüşü

18. Başvurucular; dava konusu yaptıkları işlemlerin doğrudan KHK ile tesis edildiğini, OHAL Komisyonunca incelenmesi gerektiğini, benzer işlemlere karşı açılan davaların idari davaya konu olabilecek bir işlem bulunmadığı gerekçesiyle incelenmeksizin reddedildiğini, mahkemelerin OHAL Komisyonunun görevine ilişkin dar yorumunun bütün hukuki başvuru yollarını kapattığını belirterek adil yargılanma haklarının ihlal edildiğini ileri sürmüştür.

19. Bakanlık görüşünde, bir işlem KHK ile tesis edilmiş olsa bile işlemin amacı ve gerekçesi örgüt, yapı, oluşum veya gruplarla üyeliği, mensubiyeti, aidiyeti, iltisakı veya irtibatı esas almıyorsa bu işlemin incelenmesinin Komisyonun görev alanına girmeyeceği, 685 sayılı KHK'nın 2. maddesinin (2) numaralı fıkrasının da bu çerçevede değerlendirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Görüşte ayrıca söz konusu maddede yer alan "doğrudan" ifadesinin genele yönelik olmadığı örneğin KHK eki listede gerçek veya tüzel kişinin adına yer vermek suretiyle tesis edilen işlemlerin vurgulandığı ifade edilmiştir.

20. Bakanlık görüşünde ayrıca Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin (AİHM) mevcut başvuruyla benzer mahiyetteki -30/8/2016 tarihinde atanmayı bekleyen başvuranın 675 sayılı KHK ile atamasının iptal edilmesine ilişkin- İnan/Türkiye (B. No: 35726/20, 11/5/2023) başvurusunda mahkemeye erişim hakkının ihlal edildiğine ilişkin şikâyetin kabul edilemez olduğuna karar verdiği ifade edilmiştir. AİHM kararında, atamaları iptal edilen adayların bir sonraki yıl tekrar başvurmalarını ve eğitimlerini tamamladıktan sonra atanmamaları hâlinde, idare mahkemeleri önünde ilgili tedbirlere itiraz etmelerini engelleyen bir hükmün bulunmadığı, bu nedenle, belirli bir alanda ve kısa bir süre için mahkemeye erişime getirilen kısıtlamanın bu koşullar altında orantısız olarak değerlendirilemeyeceği kanaatiyle kabul edilemezlik kararı verildiği belirtilmiştir. Görüşte, davaların reddine ilişkin yargılama mercilerinin kararlarında bariz takdir hatası veya açık keyfîlik oluşturan bir durum bulunmadığı, ihlal iddialarının kanun yolu şikâyeti niteliğinde olup olmadığının Anayasa Mahkemesinin takdirinde olduğu belirtilmiştir.

21. Başvuruculardan Emre Tekcan, Bakanlık görüşüne karşı beyanında başvuru formundaki iddialarını tekrar etmekle birlikte hakkındaki işlemin ölçülülük ilkesi gözetilmeden keyfi şekilde tesis edildiğini, özü itibarıyla 675 sayılı KHK kapsamında olmadığını ileri sürmüştür.

2. Değerlendirme

22. Anayasa’nın "Hak arama hürriyeti" kenar başlıklı 36. maddesinin birinci fıkrası şöyledir:

"Herkes, meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir."

23. Başvurucuların iddialarının özü, OHAL döneminde temin faaliyetlerinin sonlandırılması ve nasbedilmemelerine ilişkin işlemlerin yargısal denetiminin yapılmamasıdır. Bu bağlamda başvurucuların iddialarının Anayasa'nın 36. maddesinde güvence altına alınan adil yargılanma hakkı kapsamındaki mahkemeye erişim hakkı yönünden incelenmesi gerektiği değerlendirilmiştir.

a. Kabul Edilebilirlik Yönünden

24. Açıkça dayanaktan yoksun olmadığı ve kabul edilemezliğine karar verilmesini gerektirecek başka bir neden de bulunmadığı anlaşılan mahkemeye erişim hakkının ihlal edildiğine ilişkin başvurunun kabul edilebilir olduğuna karar verilmesi gerekir.

b. Esas Yönünden

i. Genel İlkeler

25. Genel ilkeler için bkz. Ayhan Orhanlı Kararı [GK], B. No: 2019/7991, 23/2/2023, §§ 61-64.

26. Türk hukukunda hak ve özgürlükleri sınırlayıcı düzenleme yapma yetkisi yasama organına aittir. İdari ve yargısal makamların hak ve özgürlükleri sınırlandıran kuralları geniş yorumlaması, kanun koyucunun ihdas etmediği bir sınırlama getirilmesi durumunu ortaya çıkarabilir. Hukuk devleti ilkesine aykırılık teşkil eden bu durum uyuşmazlıklarda uygulanacak hukuk kurallarının öngörülebilir olmasını zorunlu kılan adil yargılanma hakkına da zarar verebilir. Bu sakıncaların ortaya çıkmaması için derece mahkemelerinin hak ve özgürlükleri sınırlandıran kurallara ilişkin yorum yaparken yorumun, kuralın kapsamını genişletici nitelikte olmaması, öngörülebilir sınırlar içinde kalması hususunda ihtiyatlı davranmaları önem taşımaktadır. Aksi hâlde ortaya çıkacak keyfî uygulamalar bireyleri güvencesiz duruma düşürür (M.B. [GK], B. No: 2018/37392, 23/7/2020, § 104).

ii. İlkelerin Olaya Uygulanması

27. Somut olaylarda, temin faaliyeti 675 sayılı KHK'nın 6. maddesinin (1) numaralı fıkrasının (a) bendi uyarınca iptal edilen başvurucuların bu işleme karşı OHAL Komisyonuna başvuramamaları üzerine açtıkları davalar, işlemlerin OHAL Komisyonun görevine girmediği gerekçesiyle reddedilmiştir. Başvurucular, haklarında tesis edilen işlemleri OHAL Komisyonuna inceletememişlerdir.

28. Ayhan Orhanlı kararında başvurucular ile benzer durumda olan ve temin faaliyeti 675 sayılı KHK'nın 6. maddesinin (1) numaralı fıkrasının (a) bendi uyarınca iptal edilen başvurucunun açtığı davanın OHAL Komisyonuna gönderilmemesi mahkemeye erişim hakkının ihlali olarak değerlendirilmiştir. Temin faaliyetleri KHK ile iptal edilen ve TSK ile ilişiği kesilen kişilerin bu işlemlerin iptali talebiyle açtıkları davaların mahkemelerce değerlendirilerek OHAL Komisyonuna gönderilmesi ve işlemleri yargı denetimine açık olan Komisyonca karar verilmesi durumunda açılacak davalarda yargılama mercilerince esasa ilişkin inceleme yapılması söz konusu olabilecektir.

29. Başvurucuların haklarındaki işlemler doğrudan 675 sayılı KHK ile tesis edildiğinden başvurucuların bu tasarrufların hukukiliğini doğrudan idari yargı önünde denetlettirme imkânı kalmamıştır. Nitekim aynı mahiyetteki davalarda idare mahkemeleri anılan gerekçeyle davaların incelenmeksizin reddine karar vermişlerdir (benzer durum için bkz. Ayhan Orhanlı, §§ 20-22).

30. Mahkemelerin katı ve şekilci bir değerlendirme ile başvurucuların işlemleri yargı denetimine açık olan OHAL Komisyonuna başvuramayacakları yorumu, başvurucuların temin faaliyetlerinin iptali ve dolayısıyla nasbedilmemelerine ilişkin işlemlere ilişkin yargısal denetim yapılmaması sonucunu doğurmuştur.

31. Yukarıda yer verilen tespitler ve Anayasa Mahkemesinin Ayhan Orhanlı kararındaki değerlendirmeleri dikkate alındığında, başvurucuların haklarında kanun hükmünde kararname ile tesis edilen işlemlere ilişkin olarak OHAL Komisyonuna başvuru yapamayacakları gerekçesiyle davalarının reddedilmesinin başvuruculara ağır bir külfet yüklediği açıktır.

32. Ayrıca Ayhan Orhanlı kararında da belirtildiği üzere OHAL Komisyonunun görev süresi 22/1/2023 tarihinde sona ermişse de 7075 sayılı Kanun'a eklenen geçici 5. maddede görev süresinin sona ermesinden sonra Komisyonun görevleri kapsamındaki hususlarda mahkemelerce verilecek kararlar üzerine yapılması gerekli iş ve işlemleri yürütecek kurum ve kuruluşlar belirlenmiştir (Ayhan Orhanlı, § 82).

33. Açıklanan gerekçelerle başvurucuların Anayasa'nın 36. maddesinde güvence altına alınan adil yargılanma hakkı kapsamındaki mahkemeye erişim hakkının ihlal edildiğine karar verilmesi gerekir.

B. Diğer İhlal İddiaları

34. Başvurucular, masumiyet karinesinin ve çalışma hakkı ile diğer bazı anayasal haklarının ihlal edildiğini ileri sürmüşlerdir. Mahkemeye erişim hakkı şikâyeti yönünden ulaşılan sonuç gözetildiğinde başvurucuların bu iddialarının ayrıca incelenmesine gerek görülmemiştir.

VI. GİDERİM

35. Başvurucular, ihlalin tespiti ile yeniden yargılama ve tazminat talebinde bulunmuştur.

36. Başvurularda tespit edilen mahkemeye erişim hakkının ihlalinin sonuçlarının ortadan kaldırılması için yeniden yargılama yapılmasında hukuki yarar bulunmaktadır. Bu kapsamda kararın gönderildiği yargı mercilerince yapılması gereken iş, yeniden yargılama işlemlerini başlatmak ve Anayasa Mahkemesini ihlal sonucuna ulaştıran nedenleri gideren, ihlal kararında belirtilen ilkelere uygun yeni bir karar vermektir (Mehmet Doğan [GK], B. No: 2014/8875, 7/6/2018, §§ 54-60; Aligül Alkaya ve diğerleri (2), B. No: 2016/12506, 7/11/2019, §§ 53-60, 66; Kadri Enis Berberoğlu (3) [GK], B. No: 2020/32949, 21/1/2021, §§ 93-100). Mahkemeye erişim hakkı yönünden ihlalin sonuçlarının ortadan kaldırılması için yeniden yargılama yapılmasının yeterli bir giderim sağlayacağı anlaşıldığından tazminat taleplerinin reddine karar verilmesi gerekir.

VII. HÜKÜM

Açıklanan gerekçelerle;

A. Mahkemeye erişim hakkının ihlal edildiğine ilişkin iddianın KABUL EDİLEBİLİR OLDUĞUNA,

B. Anayasa’nın 36. maddesinde güvence altına alınan adil yargılanma hakkı kapsamındaki mahkemeye erişim hakkının İHLAL EDİLDİĞİNE,

C. Diğer ihlal iddialarının incelenmesine GEREK BULUNMADIĞINA,

D. Başvurucuların tazminat taleplerinin REDDİNE,

E. Kararın bir örneğinin mahkemeye erişim hakkının ihlalinin sonuçlarının ortadan kaldırılması için (7075 sayılı Kanun'un geçici 5. maddesi çerçevesinde oluşturulan başvuru yolu dikkate alınarak) yeniden yargılama yapılmak üzere Ankara 18. İdare Mahkemesi (E.2017/2732, K.2018/2480) ile Ankara 5. İdare Mahkemesine (E.2017/3099, K.2018/874) GÖNDERİLMESİNE,

F. 364,60 TL harç ve 18.800 TL vekâlet ücretinden oluşan toplam 19.164,60 TL yargılama giderinin başvurucu Hüseyin VAROL'a; 664,10 TL harç ve 18.800 TL vekâlet ücretinden oluşan toplam 19.464,10 TL yargılama giderinin başvurucu Emre TEKCAN'a AYRI AYRI ÖDENMESİNE,

G. Ödemenin, kararın tebliğini takiben başvurucuların Hazine ve Maliye Bakanlığına başvuru tarihinden itibaren dört ay içinde yapılmasına, ödemede gecikme olması hâlinde bu sürenin sona erdiği tarihten ödeme tarihine kadar geçen süre için yasal FAİZ UYGULANMASINA,

H. Kararın bir örneğinin Adalet Bakanlığına GÖNDERİLMESİNE 6/6/2024 tarihinde OYBİRLİĞİYLE karar verildi.